گرفتن حق بدون لکنت

پرده اول
معلم در کلاس، فضای آزادی ایجاد کرده که هر کس بتواند آزادانه از معلم انتقاد کند. حتی آنقدر فضا باز است که اگر انتقادش صحیح باشد، جایزه هم می گیرد؛ ولی اگر انتقادش صحیح نباشد، وای به روزی که کسی اشتباها ایراد بگیرد! او را به سختی تنبیه می کند!

چه تصویری از این کلاس در ذهن می آید؟ آیا دانش آموزان فعالانه از معلم انتقاد می کنند یا اینکه از ترس تنبیه، حتی سراغ انتقاد هم نمی روند و حرف هایشان را فرو می خورند؟

پرده دوم
لابد می دانید بسیاری از آزمایش های روانشناسی بر روی موش ها انجام می شود. با این مثال در مبحث تشویق و تنبیه کارکنان برخوردم: یک موش را در قفسی قرار می دهیم که اهرمی فلزی در آن تعبیه شده است. هر بار که موش، اهرم را فشار می دهد، سه وضعیت ممکن است رخ بدهد:

1. از سوراخ کنار قفس، برای موش غذا می افتد
2. هیچ اتفاقی نمی افتد
3. جریان کوچکی در اهرم فلزی برقرار می شود که موش را آزار می دهد

بعد از مدتی که موش حسابی با این اهرم آشنا شد، چه اتفاقی می افتد؟ احتمالا درست حدس زده اید؛ او اهرم را فشار نمی دهد!
اما همین آزمایش را با مدل دیگری تکرار می کنیم که در آن، حالت سوم حذف شده است. موش با فشار دادن اهرم، یا غذا گیرش می آید یا نمی آید؛ در هر صورت جریمه نمی شود. به تجربه ثابت شده که در این حالت، موش مرتبا اهرم را تحریک می کند.

نتیجه ای که از این آزمایش گرفته می شود این است که افراد باید فضا داشته باشند که اشتباه کنند، و جریمه اشتباه هم نباید آن چنان سنگین باشد که آن ها را از عمل کردن و تلاش کردن منصرف کند.

بد نیست اینجا یک پرانتز باز کنم:
در همان مبحث تضویق و تنبیه، گفته می شود که تشویق هم نباید پشت بند هر حرکت خوب پرسنل باشد. در همان آزمایش قبل، این بار طور دیگر تکرار کردند: هر بار که موش اهرم را فشار می داد، غذایی برایش می افتاد. نتیجه این شد که موش فقط هر موقع که غذا می خواست، اهرم را فشار می داد، حال آنکه در حالت دوم، موش مرتبا اهرم را می فشرد چون معلوم نبود کی غذا می افتد.
پرسنل، فرزاندان و خلاصه افراد را باید هر از گاهی به صورت تصادفی تشویق نمود، و الا اگر فرزند یا کارمند از نظر روانی نیاز به تشویق نداشته باشد، نیازی هم به خوب کار کردن یا خوب رفتار کردن نخواهد دید.

پرده سوم
امیر مومنان، علی (ع) در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند:

"ملتى كه حق ضعيفان را از زورمندان با صراحت نگيرد،هرگز پاك ‏و پاكيزه نمى‏ شود و روى سعادت نمى ‏بيند"

اگر در معنای این جمله دقت کنیم، خواهیم فهمید که لازمه چنین حالتی آن است که مردم بتوانند انتقاد کنند، ولو اینکه این انتقاد اشتباه هم باشد! اگر فقط اجازه انتقاد درست را بدهیم که همان داستان معلم می شود و همان قضیه موش! به جایی خواهیم رسید که دیگر کسی اساسا انتقاد نخواهد کرد! افراد که لزوما از پیش نمی دانند انتقادشان صحیح و بجا هست یا نه؟ بسیاری از افکار هم هست که در بوته عمل به نقد گذاشته می شود. اگر فضای جامعه را آنچنان بسته نگاه داریم که هر کسی، نظر و فکری را مطرح کرد که اشتباه بود، جریمه سنگین بدهد، راه تولید فکر را بسته ایم و جنبش نرم افزاری، اتفاق نخواهد افتاد. در این صورت، آیا جامعه سعادتمند خواهد گردید یا خیر؟ شاید بتوان این نتیجه را گرفت که آزادی مورد نظر اسلام، آزادی موافقت کردن نیست، بلکه آزادی مخالفت کردن است، و آن هم نه لزوما مخالفت صحیح، بلکه مخالفتی که ممکن است دست آخر اشتباه هم از کار در بیاید. اما مگر نه اینکه راه بالندگی و رشد مردم، در آزاد بودن و اشتباه کردن و یاد گرفتن است؟