همه را عذر بنه

گاهی از ما اعمال و حرکت هایی سر می زند که وقتی به خود می آییم، از آنها اظهار پشیمانی می کنیم. در واقع همه رفتار های ما بر اساس انتخاب و تصمیم آگاهانه قبلی نیست و بسیار رخ می دهد که شرایط محیطی، عجله، ناآگاهی، القائات دیگران، حتی تغذیه و اتفاقاتی که در آن روز برایمان افتاده کار را به گونه ای پیش می برد که عملی را مخالف با آنچه به واقع علاقه داشتیم، انجام می دهیم. ممکن است تا مدت ها هم از آن رفتار خود پشیمان نباشیم و شاید حتی هیچ وقت متوجه هم نشویم! اما به هر حال، این جزئی از زندگی انسانی است. عکس العمل ما نسبت به یک انتقاد، بسته به اینکه آن انتقاد را چه کسی انجام بدهد و چه لحنی داشته باشد، می تواند بسیار متفاوت باشد.

بین عمل یک فرد و "خود او" باید تفکیک قایل شد. عمل بد ممکن است از خوبان سر بزند و بر عکس. نتیجه اینکه، با دیدن عمل بد یا حتی اعمال بد از یک فرد، نمی توان و نباید خود او را به انحراف، بد ذاتی، سوء نیت و غیره متهم نمود. مگر در مواردی که بدانیم فردی کاملا آگاهانه و از روی اختیار و نه اجبار حرکتی را انجام داده است، نمی توان در مورد "خود او" اظهار نظر کرد.

از این گذشته، اصولا چه نیازی به اظهار نظر و قضاوت در مورد "خود" افراد داریم؟ آیا ما دارای بینش و آگاهی کافی برای قضاوت در مورد نیت افراد و حسن حال آنها هستیم؟ آیا بر تمام احوال و حالات نفسانی دیگران آگاه هستیم و پستی و بلندی های زندگی آنها را می دانیم، نوع تغذیه آنها، تربیت خانوادگی، مشکلات جسمی و مالی آنها را می شناسیم؟ بدون در نظر گرفتن تمامی این پارامتر ها نمی توان به جمع بندی درستی از نیت، ایمان یا نفاق یک فرد رسید. چه بسیار داستان هایی از انبیاء و ائمه (ع) نقل شده است که با افراد پرخاشگری که در نگاه اول به مانند دشمن واقعی به نظر می رسیدند، برخورد مناسب داشتند و آن فرد بعدا اظهار ندامت کرد و از اینکه رفتار ناپسندی داشت، عذر خواهی نمود.

چنین نگاهی در آموزه های اسلامی و فرهنگی ما نیز ریشه دارد. در حدیثی از معصوم آمده است : "لو علم الناس كيفية خلقهم لما لام أحد أحداً" (اصول کافی، جلد 2) یعنی اگر مردم از کیفیت خلق یکدیگر (شامل مشخصات وراثتی، محیطی، روانی، تغذیه ای و غیره) خبر داشتند، هیچ کس دیگری را ملامت نمی کرد. حافظ نیز به زیبایی این را سروده است:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه ...... چون حقیقت ندیدند، ره افسانه زدند

همه اینها را گفتم که نتیجه بگیرم باید بین عمل یک فرد و "خود" او، تفکیک قایل شد. و افزون اینکه، مجاز نیستیم در مورد افراد قضاوت کنیم. تنها می توانیم رفتار های افراد را به نقد بکشیم و نه خود آنها را زیر سوال ببریم.

متاسفانه آنچه امروز در بین تمامی جناح ها کم و بیش دیده می شود، آن است که به جای نقد اعمال و گفتار، خود افراد و عقاید و خواستگاه و نیت آنها به چالش کشیده می شود. به جای آنکه گفته شود فلان کار احمدی نژاد بد بود، خود او را زیر سوال می برند. به جای آنکه اعمال و گفتار کروبی یا موسوی را نقد کنند، نیت آنها را به چالش می کشند و آنها را متهم به ارتباط با بیگانه می کنند.